• SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

 İLLER BANKASI ANONİM ŞİRKETİ

SU ALMA YAPILARI PROJESİ

TEKNİK ŞARTNAMESİ

2013

İller Bankası A.Ş. Yönetim Kurulu`nun 25.04.2013 tarih ve 13/341 sayılı kararı

doğrultusunda uygun görülmüştür.

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

i

İÇİNDEKİLER

1 GİRİŞ..........................................................................................................................1

2 SUYUN KAPTAJI.......................................................................................................1

2.1 YERALTI SULARININ KAPTAJI ......................................................................1

2.2 YÜZEYSEL SULARIN KAPTAJI......................................................................3

2.2.1 Akarsulardan Su Alma (Regülatörler)...................................................3

2.2.2 Gölden Su Alma...................................................................................4

3 REGÜLATÖR YAPISI TİPLERİ..................................................................................4

3.1 DOLU GÖVDELİ REGÜLATÖRLER................................................................5

3.1.1 Regülatör Gövdesi ve Parçaları ..........................................................5

3.1.2 Sualma Yapısı......................................................................................6

3.1.3 Yardımcı Yapılar ..................................................................................8

3.2 KAPAKLI REGÜLATÖRLER...........................................................................8

3.3 TİROL TİPİ REGÜLATÖRLER........................................................................9

3.3.1 Regülatör Gövdesi ...............................................................................9

3.3.2 Izgaralar.............................................................................................10

3.3.3 Toplama(Kronman) Kanalı .................................................................10

3.3.4 Çökeltim Havuzu, Taşkın ve Tahliye Yapıları .....................................10

3.3.5 Radye, Anroşman ..............................................................................11

3.4 DİĞER REGÜLATÖR TİPLERİ .....................................................................11

3.4.1 Karma Regülatörler............................................................................11

3.4.2 Lastik Savaklı Regülatörler.................................................................11

4 REGÜLATÖR YERİ VE TİPİNİN SEÇİMİ .................................................................11

4.1 TABAN MORFOLOJİSİ .................................................................................11

4.2 AKARSU GEOMETRİSİ ................................................................................12

4.3 REGÜLATÖR TİPİ ........................................................................................13

5 REGÜLATÖR PROJESİ ETAPLARINDA İSTENEN ÇALIŞMALAR........................14

5.1 ÖN PROJE VE JEOLOJİK-JEOTEKNİK ÖN ETÜT .......................................14

5.1.1 Ön Proje.............................................................................................14

5.1.2 Jeolojik-Jeoteknik Ön Etüt..................................................................14

5.2 ARAZİ ÇALIŞMALARI ...................................................................................14

5.3 JEOTEKNİK ETÜT........................................................................................15

5.4 PROJE RAPORU VE MİMARİ PROJELER...................................................15

5.4.1 Regülatör Projesi Açıklama Raporu ...................................................15

5.4.2 Regülatör Plan, Kesit ve Detayları......................................................16

5.5 MEKANİK, ELEKTRİK VE BETONARME PROJELERİ .................................16

5.6 ORJİNALLER, METRAJ KEŞİF.....................................................................17

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

1

1 GİRİŞ

Akarsu, baraj gölü, pınar vb. su kaynaklarından suyu alıp iletim sistemlerine veren yapılara

su alma yapıları denir.

Bu şartname, su alma yapılarının (pınarların kaptajı, drenajla kaptaj, galeri ve kuyularla

kaptaj, derin kuyularda kaptaj ve yüzeysel suların kaptajları) projelerinin hazırlanmasında,

genel olarak uyulması gereken teknik gereklilikleri kapsar.

2 SUYUN KAPTAJI

Suyun alınış şartlarına, zemin yapısına ve suyun miktarına bağlı olarak kaptaj türü tespit

edilerek projelendirilir. Klasik tip pınarların kaptajında tip haline gelmiş kaptaj projeleri

uygulanabilir. Kaynakların kendine has durumlarına göre gerekmesi halinde özel projeler

hazırlanır. Çıkarılmış olan plan ve enkesitlere, kaptaj yerleştirilecek olup, kaptaj projelerinde

aşağıda istenilen bilgiler gösterilir. Genel olarak da her tip için statik - betonarme, hidrolik

hesapları ve detay projeleri verilir.

2.1 YERALTI SULARININ KAPTAJI

Pınarların Kaptajı

Kaptaj suyun gerçek gözelerinden alınmasını sağlamaya uygun yapılır. Bunun için asıl su

taşıyan formasyona erişmek üzere yüzeydeki döküntü zemin kaldırılır veya bu zemini

katedecek bir giriş yapımı düşünülür ve pınar suyunun sızıntı suları ile kirlenmesini

önleyecek tedbir alınır. Bu işlem yapılırken, bilhassa karstik kaynaklarda; kaynak gözesi

civarında yapılacak çalışmalar titizlikle sürdürülür. Dikkatsiz bir işlem sonucunda; mevcut

çatlak yapı sebebiyle gözenin kaybolma riskinin olduğu göz ardı edilmez.

Suyun çıktığı esas formasyonun jeolojik durumu, suyun çıkış şekli göz önüne alınarak,

alınacak su miktarına göre ve imkanlar elverdiği takdirde kaptaj geçirimsiz tabakaya

oturtularak tertiplenir.

Gerekmedikçe su kabartılmaz ve kaçakları önlemek için parafuy, saplama duvarları

düşünülür.

Kaptajda suyun toplandığı bölüm ile iletim ve tahliye hattı çıkışları ve giriş bacasının

bulunduğu bölüm birbirinden ayrı olur. Suyun toplandığı bölüm suyun getireceği mil ve ince

kum gibi malzemenin çökelmesi için ve düzenli su akımının sağlanması için bir havuz

şeklinde olmalı ve tahliye imkanlarına göre dip savak, dolu savak ve hava bacasını

kapsaması sağlanır. Manevra bölümüne suyu kirletmeden girilebilmesi ve bu bölümün

boyutlarının gerekli işlemlerin kolaylıkla yapılmasına imkan verecek mertebede olması

istenir.

Kaptaj tesisi yüzeysel sulara karşı geçirimsiz olmalı, perde ve örtü ile geçirimsizlik temin

edilmelidir. Ayrıca sıcaklık etkilerine karşı dolgu örtüsü kullanılır.

Birbirine yakın çok sayıda gözenin kaptajı söz konusu ise ve olabiliyorsa drenaj veya bir

toplama galerisi şeklinde kaptaj projelendirilir.

Sel etkisine maruz kalabilecek pınarlarda gerekli koruyucu önlem alınır.

Düz arazide yeraltı suyunun dipten kaynamak suretiyle su birikintileri oluşması halinde

imkanlara göre su, drenaj, kuyu veya havuz sistemiyle kapte edilir.

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

2

Drenajla Kaptaj

Kaynaktan su geniş bir alandan çıkıyor ise ve drenaj hendekleri vasıtası ile toplanmasının

mümkün olması halinde uygulanacak bir su alma şeklidir. Drenaj sisteminin yeraltı suyu

akımını toplayacak şekilde tertiplenmesi ve drenajların imkan varsa geçirimsiz tabakaya ve

gereğinde beton bir yastığa oturtulması sağlanır. Drenler, en alçak yeraltı su seviyesinden

mümkünse 1–1,5 m derinde bulunur ve etrafları zemin granülometresine uygun filtre

malzemesi ile çevrilir. Yüzeysel suların içeriye girmemesi için drenajın üstünde kilden

sızdırmazlık tabakası oluşturulur.

Drenlerin derinliklerinin saptanmasında bitki örtüsünün cinsi de dikkate alınır ve drenlerin

köklerle tıkanmaması için bunlar imkanlar ölçüsünde köklerin erişemeyeceği derinlikte

yerleştirilir. Drenler genişletilmeye imkan sağlayacak şekilde düzenlenir ve en az 50 m ara ile

kırılma ve yön değişim noktalarında temizleme bacaları yapılır.

Galeri ve Kuyularla Kaptaj

Zemin cinsi, granülometresi, Y.A.S.S.`nin değişimi, karstik arazide çatlakların durumu ve

alınması düşünülen su miktarına göre gereğinde mukayese yapılarak kaptaj şekli seçilir.

Galeri ile Kaptaj:

Alınacak suyun debisinin büyük ve arazi yapısının uygun olması halinde galeri düşünülür.

Galeri taban kotu Y.A.S.S.`nin değişimine göre imkanlar ölçüsünde gerekli sızma uzunluğu

temin edilecek şekilde saptanır. Tercihen galeri içine girilebilir boyutta ve içine girildiğinde

suyu kirletmeyecek şekilde yapılır. Su gelişine göre galeri duvarına barbakanlar yapılır.

Zeminin granülometrisi ve alınacak debi miktarına göre giriş hızları sürükleme hızlarını

aşmayacak şekilde barbakanların toplam alanı hesaplanır. Çok ince daneli zeminlerde

barbakan arkasında ayrıca filtre teşkil edilir.

Yüzeysel suların ve arzu edilmeyen Y.A. suyunun alınmaması için gerekli yerlere kil perdeler

ve koruyucu yapımlar tertip edilir.

Galeri taban meyili 0,001`den az olamaz. Uzun galerilerde imkân varsa havalandırma ve

muayene bacaları düşünülür. Gerekli koşulların varlığı halinde galerilerde geçirimsiz perdeler

düşünülür.

Adi ve Keson Kuyu ile Kaptaj:

Adi ve keson kuyularda büyük çaplardan kaçınılır ve kazı el ile yapılacak ise kuyu iç çapı 2,5-

3,0 m makine ile açılacak ise daha küçük seçilir. Kuyuların ara uzaklıkları etki alanları

durumuna göre işletme ve ekonomik faktörlerde göz önünde tutularak saptanır.

Kuyular sifonlama suretiyle bir ana kuyuya bağlanacak ise kuyu ara mesafeleri asgariye

indirilir. Sifon hatlarının da ana kuyuya doğru yükselmesi sağlanır ve en yüksek noktada

hava boşaltım düzeni düşünülür.

Kuyular yüzeysel sulara karşı korunur ve kuyu cidarının üst kısımları geçirimsiz hale getirilir.

Kuyular, alüvyon zeminlerde imkânlar ölçüsünde geçirimsiz tabakaya kadar indirilir ve akifer

kalınlığının az olması halinde yeraltısuyundan tam yararlanmak için kuyu geçirimsiz

tabakada da 1-1,5 m devam etmesi sağlanarak emme borusunun krepini tabandan en az

0.50m yüksekliğe kadar uzatılır.

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

3

Kuyu cidarında açılacak barbakanların toplam yüz ölçümü, zeminin granülometresi göz

önünde tutularak belirli bir çapın üstündeki zemin danelerinin kuyu içine sürüklenmemeleri

için sürüklenme hızının aşılmamasını temin edecek değerde seçilir.

Barbakanlar basit ve kolayca tıkanmayacak şekilde tertiplenir ve dıştan iç cidara yükselerek

gitmesi istenir. Barbakanlardan zeminle kuyu arasında filtre tabakaları kullanma yerine,

zeminin bu noktalardan kademeli zorlama pompajları ile ince taneli zerreleri alınmak suretiyle

denge durumuna sokulur ve zorlama pompajları sonunda barbakanlar arkasında boşluklar

husule gelirse bunlar ince çakılla doldurulur ve icabı halinde barbakana bakır telden kafes

takılması düşünülür.

Kuyu geçirimsiz tabakaya kadar indirilmiyorsa, tabanın millenmemesi için zeminin

granülometrisi ve giriş hızı dikkate alınarak ters filtre şeklinde ve birkaç kademeli olmak

üzere ince taneli zeminin sürüklenmesini önleyecek düzen düşünülür. Projede işletme

debilerine tekabül eden dinamik seviyelere göre motopomp döşeme veya sifonlama

seviyeleri verilir ve kuyu üstü odası, seviye ölçme, su örneği alma, havalandırma ve diğer

donanımı kapsaması ve taşan suların kuyuya intikalinin önlenmesi sağlanır.

Uygun alüvyoner sahalarda ve büyük debilere gerek duyulması halinde yatay ve eğik drenli

kuyu düşünülür, fakat bu tip çözümlere gidilmeden önce bunların adi kuyu gruplarıyla

ekonomi ve işletme yönünden karşılaştırmaları yapılır.

Derin Kuyularda Kaptaj:

Derin kuyularda su alma halinde ve birden çok sayıda kuyu kullanılacak ise kuyu yerleri

havzanın hidrojeolojik etütüne ve işletme şartlarına göre saptanır. İcabında derin kuyularda

girişim durumu göz önüne alınarak ara uzaklıklar ekonomik ve işletme faktörleri dikkate

alınarak belirlenir. Kuyular genel olarak yer altı suyu akış yönüne dik bir veya birkaç sırada

düşünülür.

Kuyularda kapalı boru ve filtrelerin konumları geçilen formasyonun ve alınacak suyun

özellikleri göz önüne alınarak tertiplenir. İleride kuyuya çakıl ilavesi yapılabilmesi için teçhiz

esnasında çakıl borusu konulur. Filtreli kısımlarda giriş hızının sürüklenme hızlarını

aşmaması, boru iç çapı, debi ve pompa standart çapları göz önünde bulundurularak

seçilmesi sağlanır.

Projede işletme debilerine ait dinamik seviyeler gösterilir.

2.2 YÜZEYSEL SULARIN KAPTAJI

2.2.1 Akarsulardan Su Alma (Regülatörler)

Akarsulardan sulama suyu ve içmesuyu temini, enerji üretimi, baraj rezervuarına su

derivasyonu sağlanması, taşkın kontrolü, akarsu taşımacılığı gibi amaçlarla akarsular

üzerinde yapılan kabartıcı ve akım düzenleyici yapılar olan regülatörler, bu şartnamede

belirtilen temel esaslar doğrultusunda projelendirilir.

Projeci; regülatörün yapılacağı akarsu yatağını, eğimini, taban morfolojisini, taşınan katı

madde özelliklerini, akım şartlarını, civarın topografik, hidrolojik ve jeolojik karakterini,

malzeme ocaklarını, inşaat ve işletme koşullarını, maliyet durumu ve benzeri pek çok

parametreyi etüt ederek, teknik ve ekonomik açıdan en uygun regülatör tipini ve yerini

belirler.

Projeci, daha önce İdarece yapılmış etüt çalışmalarındaki gözlem ve ölçüm sonuçlarını da

(taşkın debileri, aylık akım değerleri, taşınan rusubatın niteliği, miktarı, su kalitesi v.b) tasarım

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

4

öncesinde değerlendirerek, aşağıda belirtilen ana hususlara uygun şekilde regülatör yapısını

projelendirir.

- Regülatör, bağlandığı iletim sistemine gerekli olan suyu kontrollü olarak her mevsim ve

şartta garantili olarak verebilmelidir.

- Taşkınların regülatöre ve iletim sistemine vereceği olası zararlara karşı gerekli önlemler

alınmalıdır.

- Akarsuyun taşıdığı katı maddelerin alınan suya karışarak iletim hatlarına girişi

önlenmelidir.

- Yapıdaki yük kayıplarının en az düzeyde olması sağlanmalıdır.

- Regülatörde işletme ve bakım kolaylığı sağlanmalıdır.

- Regülatör; yerleşim birimlerinden, heyelan/çığ bölgesinden ve fay hattından uzakta,

tercihen akarsuyun memba tarafında yer almalı, kil, şist, kum vb. zeminler üzerine

oturtulmamalıdır.

Şartname kapsamında, akarsulardan su temininde yaygın olarak uygulanan dolu gövdeli,

kapaklı ve tirol tipi regülatör projelerinde uyulacak temel kriterler verilerek, proje etaplarında

İdareye verilecek çalışmalar belirtilmiştir.

2.2.2 Gölden Su Alma

Alınacak suyun temiz olması için su alma yapısı kıyıdan, sığ kısımlardan kirlenme ve

bulanma noktalarından uzakta bulunması sağlanır ve su alma seviyeleri E.Y.S.S. ve E.A.S.S.

ve göl yüzeyi ve tabanındaki akımlar göz önünde tutularak saptanır.

Su, göl tabanından ve yüzeyden alınmayacak şekilde tercihan kule şeklindeki yapımlarla

alınır, tabana oturan yapımlarda ise krepin tabandan yeterli yükseklikte tertiplenir ve ayrıca

ızgara düşünülür.

Giriş hızları 15-20 cm/s`den fazla olmamalı, balık vesair hayvanların borulara girmesine mani

olunmalıdır. Su alma ağzı ile kıyı arasında bağlantı sağlanır.

Göl su seviyesi değişimi fazla değil ise su kıyıdaki bir toplama odasına cazibe ile iletilir.

3 REGÜLATÖR YAPISI TİPLERİ

Projeci, projelendireceği regülatörün tipine ve yerine ilişkin alternatifleri Bölüm 2.4`de

belirtilen hususlar doğrultusunda değerlendirir, gerekli kıyaslamaları yaparak en uygun

alternatifi belirler ve seçilen alternatife uygun şekilde;

- Regülatör Gövdesi ve Parçaları, (dolu gövdeli, kapaklı ya da ızgaralı ana gövde, düşü

havuzu, çakıl geçidi, blanket, parafuy vb.)

- Sualma (Priz) Yapısı (Çökeltim havuzu, taşkın-tahliye kanalı, iletim hattı girişi v.b

kısımlar) ve

- Yardımcı Yapılar (Batardo, derivasyon kanalı, çevre duvarları, sel-balık geçitleri vb.)

kısımlarından oluşan komple regülatör yapısı projesini hazırlar. Dolu gövdeli, kapaklı ve tirol

tipi regülatörlerin tasarımında dikkat edilecek hususlar aşağıda belirtilmiştir.

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

5

3.1 DOLU GÖVDELİ REGÜLATÖRLER

Kabartmalı sualma şekli olan dolu gövdeli regülatör sistemlerinde, akarsu yatağı kapatılarak

su seviyesi belirli bir kota kadar kabartılır, akım sualma yapısına yönlendirilir ve burada

alınacak önlemlerle katı maddelerin çökelmesi ve istenen miktardaki debinin ana iletim

hattına verilmesi sağlanır. Dolu gövdeli regülatör sistemi temel olarak gövdeye, sualma

yapısına ve yardımcı yapılara ait kısımlardan oluşur.

3.1.1 Regülatör Gövdesi ve Parçaları

Projeci, bu kapsamda yer alacak dolu gövde, çakıl geçidi-ayırma duvarı ve düşü havuzu

projesinde aşağıdaki esasları göz önüne almalıdır.

Ø Dolu Gövde

Regülatörün dolu gövde yüksekliği, uzunluğu ve profili hidrolik hesaplar sonucunda

belirlennir. Dolu gövde, üzerinden aşan suyun hidrostatik basıncına ve suyla birlikte taşınan

katı madde etkilerine karşı koyabilecek şekilde projelendirilir. Dolu gövde üst yüzeyi, en

büyük proje yükünde (Q100) keskin kenarlı bir savaktan geçen havalandırılmış akımın alt

nap eğrisine göre şekillendirilir.

Dolu gövde uzunluğu, doğal akarsu en kesitinde fazla bir daralma veya genişleme meydana

getirmeyecek şekilde seçilir, topografik ve hidrolik şartlara bağlı olarak belirlenir. Bu uzunluk

genellikle kret kotunun yamaçları kestiği noktalar arası mesafedir. Ancak geniş vadilerde

ekonomik nedenlerle kret uzunluğu azaltılarak yatak kenarlarına seddeler yapılabilir. Bir

kıyıdan diğerine geçiş için servis köprüsü öngörülmesi durumunda, gövde üzerine oturtulan

köprü ayakları projelendirilir.

Ø Çakıl Geçidi ve Ayırma(Gido) Duvarı

Dolu gövdeli regülatörler, aynı zamanda taşkın sularının mansaba aktarılmasında dolu savak

olarak çalıştığından, gövde arkası zamanla sürüntü maddesi ile dolmakta ve temiz su

alamama durumu ortaya çıkmaktadır. Sualma ağzı önünde yığılan sürüntü maddesinin

mansaba tahliyesi amacıyla çakıl geçidi projelendirilir, çakıl geçidi sayısı, göz adedi, kapak

tipi ve boyutları hidrolik hesaplarla belirlenir. Ayrıca sürüntü maddesinin taban akımlarıyla

çakıl geçidine yönlendirilmesi amacıyla ayırma(gido) duvarı yapılması durumu

değerlendirilmelidir. Çakıl geçidi ile dolu gövde arasına yapılacak ayırma duvarı; ana akımla

gövdeye doğru 15º-20º lik açı oluşturacak, uzunlukları sualma ağzını örtecek ve yükseklikleri

maksimum kabarma kotundan daha yukarıda olacak şekilde düzenlenir. Ayrıca küçük

sualma oranlarında daha kısa ayırma duvarlarının, büyük sualma oranlarında daha uzun

ayırma duvarlarının etkili olduğu dikkate alınmalıdır.

Ø Düşü Havuzu

Dolu gövdeli bağlama üzerinden olan akımlar sel rejimli olduklarından, hızları yüksektir.

Suyun enerjisini kırmak, yüksek hız ve hidrolik sıçrama nedeniyle tabanda ve kıyılarda

aşınmalar meydana gelmesini önlemek amacıyla, dolu gövde mansabında düşü havuzu

projelendirilir. Düşü havuzunda ideal bir enerji kırılması meydana gelebilmesi için, genel

olarak havuz tabanı talvegten daha düşük kotta yapılarak, mansap su kotuna bağlı olarak

belirli bir derinlik verilir. (Mansap su kotunun, sıçrama sonrası su kotundan yüksek olduğu

durumda düşü havuzu yapılmaz) Düşü havuzunda farklı debiler (Q2, Q5, Q100...) için ayrı

ayrı hidrolik hesap yapılarak, havuz taban kotu için en düşük değer esas alınır. Düşü

havuzunun derinleştirilmesi kazı ve beton miktarlarını arttırsa da, mansaptaki oyulmaları

önlemek için havuz ve taş kaplama uzunluğu bakımından ekonomik sonuç vermektedir.

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

6

Düşü havuzu boyu, hidrolik sıçrama derinliklerine bağlı ampirik formüllerden hesaplanır veya

Froude Sayısına bağlı abak ve grafikler yardımıyla tespit edilir. Düşü havuzu radye kalınlığı

en az 0.50 m alınarak, havuz ile dolu gövde birleşim kesiti dilatasyonlu olarak düzenlenir.

Gövde ve havuz derzleri aynı hizaya getirilmez, derz aralarına su tutucu bantlar yerleştirilir.

Düşü havuzu altındaki zemin kaya ise, düşü havuzu altı ile dolu gövde ana dilatasyonu filtre

malzemesi ile donatılır. Kaya çatlaksız ise düşü havuzu radyesine ihtiyaç yoktur, ancak

kayaya gereken form verilmelidir. Çatlaklı kayada ise çimento enjeksiyonu yapılır. Düşü

havuzunda kırılamayan enerjinin, yatağı aşındırmasını önlemek için düşü havuzu

mansabında gerekli uzunlukta taş ve kaya parçaları ile kaplama yapılır. Düşü havuzu çevre

duvar kotu, hidrolik sıçramadan sonraki su kotuna hava payı eklenerek belirlenir.

Ø Sızdırmazlık Yapıları

Regülatör altından sızmayı istenen seviyeye düşürmek üzere saplama duvarı, palplanş,

enjeksiyon perdesi, memba-mansap blanketi v.b tertipler düşünülür.

3.1.2 Sualma Yapısı

Dolu gövdeli regülatörlerin sualma yapısı kısmını oluşturan elemanlar ve proje kriterleri

aşağıda sırasıyla açıklanmıştır.

Ø Giriş Eşiği

Sualma yapısı mutlaka bir eşik ile başlayacaktır. Sualma ağzı önünde akarsu tabanından

0.60 - 1.00 m yüksekte, yuvarlatılmış tipte eşik yapılarak sürüntü maddesinin yapıya girişi

engellenir. Giriş ağzındaki su hızı 0.60-1.00 m/s arasında seçilerek, bu hız basınçlı

sistemlerde priz net alanı ile denetlenir. Açık kanallı sistemlerde eşik önünde uygun bir hız

yükü seçilerek denetlenmelidir.

Eşik yüksekliği; sürüntü maddesinin sualma yapısına girmesini engelleyecek, girişte vorteks

oluşturmayacak, sualma ağzında hız şartını sağlayacak ve çakıl geçidi verimini

düşürmeyecek değerde seçilir. Eşiğin sürüntü maddesi yönünden ana akım doğrultusuna

göre en uygun konumu belirlenmelidir.

Ø Kapaklar ve Ayaklar

Sualma yapısı giriş ağzı mutlaka kapaklarla denetlenir, eşikten sonra bir işletme kapağı ve

mümkünse onun önüne de bir güvenlik (batardo) kapağı yapılır. Giriş ağzı geniş ise,

gerekiyorsa orta ayaklar konulur. Ayrıca kapak kaldırma tertibatını taşıyan ve karşıya geçişi

sağlayan bir servis köprüsü ve yürüme platformu yerleştirilir.

Ø Dalgıç Perde

Su yüzeyindeki buz, kütük, dal v.s gibi yüzer cisimlerin sualma yapısına girişini önlemek ve

kapak ebatlarını en aza indirmek amacıyla, giriş yapısı ağzında kapak önünde dalgıç perde

tertip edilerek hidrolik hesabı verilir. Dalgıç perde akış yönüne dik ve su yüzünden itibaren en

az 50-60 cm (en düşük su seviyesinde 20 cm) derinliğe kadar batık olarak düzenlenir.

Ø Kaba Izgara

Giriş eşiği ile dalgıç perdenin engelleyemediği her türlü katı maddenin içeri girmesini

önlemek için kapak önüne 10-30 cm aralıklı ızgara konulabilir. Izgaralar lama demirlerinin

kaynaklanması ile yapılabilecekleri gibi, borulardan veya profil demirlerinden de yapılabilirler.

Izgara önündeki hızın, giriş ağzındaki gibi 0.60-1.00 m/s arasında olması sağlanır, bu hız

hesaplanırken net alan dikkate alınır.

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

7

Ø Çökeltim Havuzu

Sualma yapısına katı madde girişinin en aza indirilerek; boru, pompa ve kanallarda en kesit

küçülmelerinin önlenmesi amacıyla, yapıya giren katı maddeler iletim hattına ulaşmadan

önce sudan arındırılmalıdır. Bu amaçla sualma ağzı ile iletim hattı arasında, akımın hızını

düşürerek, askıdaki maddelerin çökelmesini sağlayan çökeltim havuzları yapılır.

Klasik tipte bir çökeltim havuzu sabit dikdörtgen kesitli olup, tasarımda aşağıdaki hususlar

dikkate alınır:

- Çökeltim havuzlarında, çökelen malzemenin tekrar tabanda harekete geçmemesi için

yatay akım hızı 0.3 – 0.4 m/s arasında olmalıdır.

- Çökeltim havuzu girişinde taban tedrici olarak derinleştirilmelidir.

- Çökeltim havuzu boyunca tabana 0.01 - 0.03 arasında eğim verilmelidir.

- Çökelen malzemenin iletim hattına girmesini önlemek için, çökeltim havuzu mutlaka bir

eşik ile son bulmalıdır. Eşik yüksekliği 0.40 – 0.70 m arasında alınabilir. Bu eşik, önünde

biriken malzemenin yıkanması sırasında suyu yıkama kapağına kolayca yöneltecek bir

geometride olmalıdır.

- Çökeltim havuzunda çökelen malzemenin zaman zaman yıkanarak mansaba

verilebilmesi için, havuz sonuna mutlaka kapaklı bir tahliye sistemi yapılmalıdır. Ayrıca

eşik önünün kolaylıkla temizlenmesi için, havuz sonu ile deşarj noktası arasında yeterli

kot farkı olmasına dikkat edilmelidir.

- Çökeltim havuzları debiye bağlı olarak tek veya çok gözlü yapılabilir. Cidarın hız

dağılımına olumsuz etkisi nedeniyle havuzlar çok dar yapılmamalıdır.

- Çökeltim havuzuna giren fazla su, akıma dik yönde düzenlenen yan savakla taşkın

kanalına alınarak tahliye edilmelidir. Yapıya giren fazla suyun, katı madde

konsantrasyonunun en fazla olduğu bölgeden yapı dışına atılması gerekir. Durultulmuş

su hiçbir zaman taşırılmamalıdır. Dolayısıyla yan savak, tercihen çökeltim havuzundan

önce düzenlenmelidir. Zorunlu hallerde, yan savak çökeltim havuzu başı veya havuz

kenarında olabilir. Savak kotu belirlenirken boru girişinden savağa kadar olan hidrolik

yük kayıpları dikkate alınmalıdır. Yan savakla taşkın kanalına alınan fazla su, bir boru ya

da kanalla kapalı olarak derenin uygun bir kotuna deşarj edilmeli, taşkın suyunun açıktan

tahliyesine izin verilmemelidir.

Çökeltim havuzu boyutlandırılırken, öncelikle iletim hattındaki kritik sürükleme gerilmesi esas

alınarak çökeltilmesi gereken en küçük dane çapı hesaplanır. Ancak çökeltilecek dane çapı

tespitinde, regülatörün amacı ve iletim hattı özelliği de dikkate alınarak, bu dane çapına göre

çökelme hızı ve çökeltim havuzu boyu belirlenir. Çökeltim havuzu boyu, havuz girişinde su

yüzündeki danenin yatay ve düşeydeki hareket süresine göre, türbülans etkisi göz önüne

alınarak hesaplanır. Pratikte emniyet olarak, hesaplanan havuz boyunun genellikle 1.2 – 1.5

katı havuz boyu olarak esas alınabilir.

Çökeltim havuzunda katı maddelerden arındırılan su, katı madde konsantrasyonunun düşük

olduğu üst kottan alınmasını sağlamak üzere, bir eşik üzerinden veya havuz sonuna

yapılacak savaktan sonra iletim hattı kısmına nakledilir. İletim hattının boru olması

durumunda, boru içine hava girmesini önlemek üzere, giriş ağzı üzerinde belirli bir su

yüksekliği temin edilmelidir, dolayısıyla boru girişi serbest su yüzeyinden bir miktar batık

seviyede düzenlenmelidir. Bu mesafe, boru çapının 1.0 -1.5 katı dolayında seçilebilir. Ayrıca

iletim hattına katı maddelerin girişine önlem olarak, çökeltim havuzu sonunda ya da boru

girişinde ince ızgara düşünülmelidir.

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

8

3.1.3 Yardımcı Yapılar

Dolu gövdeli regülatör yapılarında bulunması gereken yardımcı üniteler ve proje esasları

aşağıda belirtilmiştir.

Ø Derivasyon Kanalı ve Batardolar

Sualma yapısı ve bağlama inşaatının kuru şartlarda yapılmasını sağlamak üzere geçici

yapılar olan derivasyon kanalı ve batardolar yapılır.

Derivasyon kanalı ve batardolar genellikle Q2,Q5 ya da Q10 debisini geçirecek şekilde

boyutlandırılır. Projeci, bu debilerden hangisini esas alacağını, yapının büyüklüğü ve inşaatın

süresini göz önünde bulundurarak belirlemelidir. Genellikle trapez kesitli projelendirilen

derivasyon kanalı için, zemin şartlarına uygun bir şev ve taban genişliği belirlenmeli, kanal

tabanına topografyaya uygun bir taban eğimi verilmelidir. Kanalın en kısa mesafede yatağa

bağlanmasına, heyelanlı bölgelerden uzak konumda olmasına dikkat edilmelidir. Kanaldaki

hızın çok yüksek olması halinde kanalda kaplama yapılmalıdır. Ayrıca topografya ve zemin

şartlarının elverişsiz olmasından dolayı derivasyon kanalı açılmasının ekonomik olmadığı

durumlarda, derivasyon kanalı açılmaksızın, kademeli batardo sistemi düşünülmelidir.

Projeci, derivasyon kanalı başlangıcı ve sonunda memba ve mansap batardoları

projelendirir. Yatak eğiminin yüksek olduğu yerlerde mansap batardosu yapılmayabilir.

Memba batardosu yüksekliği, seçilen taşkın debisinde derivasyon kanalında oluşan su

kotuna hava payı eklenerek, mansap batardosu yüksekliği ise anahtar eğrisinde hesap

debisine karşılık gelen mansap su kotuna hava payı eklenerek belirlenir. Batardo

dolgusunda, derivasyon kanalı kazısından çıkan malzeme sıkıştırılarak kullanılabilir.

Batardoların suyla temas eden yüzlerinde geçirimsizlik sağlanmalıdır.

Ø Çevre Duvarları

Yapıyı planda sınırlayarak, yataktaki suyun sualma yapısına girmesini önleyen ve istinat

duvarı olarak çalışan çevre duvarları, toprak ve su itkisine göre boyutlandırılacaktır. Memba

ve mansap duvarı yükseklikleri, Q100 taşkın debisindeki su kotlarına uygun miktarda hava

payı eklenerek hesaplanır ve yatak eğimine göre kotlandırılır.

Duvarlar, suyun akışına uygun, suyu regülatöre yöneltecek ve membada 30º-40º lik bir açı ile

kanat oluşturacak şekilde düzenlenerek, uygun kotta yamaçlara bağlanır. Projeci; hidrolik,

statik ve dinamik yüklere göre yapacağı stabilite tahkikleri sonucunda ekonomik duvar tipini

(Kagir, beton ve betonarme vb) belirler.

Derivasyon ve batardoların yanı sıra; odun ve tomruk taşıyan akarsularda yapıyı korumak

amacıyla sal geçitleri, balık taşıyan akarsularda da balık geçitleri düzenlenir.

3.2 KAPAKLI REGÜLATÖRLER

Sabit (dolu gövdeli) regülatörlerdeki dolu gövde görevini kapakların üstlendiği bu tipte,

ayaklar arasına yerleştirilen kapaklar gelen debiye göre gerektiği kadar açılarak memba

tarafındaki su kotu istenilen seviyede tutulur. Kapaklar taşkın sırasında garantili olarak

açılarak taşkın suları yapıya zarar vermeden mansaba aktarılabilir.

Regülatör kapakları dona, taşkına, statik, dinamik ve hidrolik etkiye karşı dayanıklı olmalı,

kolay ve çabuk hareket edebilmeli, her kabarma seviyesinde çalışabilmeli, su kayıplarını,

işletme ve bakım masraflarını en aza indirecek özellikte olmalıdır. Projeci, kapak hidrolik ve

mukavemet hesaplarını yaparak kapak tipi, boyutu ve sayısını belirleyerek, kapakların

açılması için gerekecek enerji miktarı ve temin durumunu irdelemelidir. Ayrıca kapak

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

9

tertibatını ve servis köprüsünü taşıyan orta ayakların şekli, boyutu, sayısı ve açıklığına ilişkin

hesaplar ile ayakların stabilite tahkiklerini yapmalıdır.

Dolu gövdeli regülatörlerden farklı olarak, kapaklı regülatörlerde, kapak arkasında biriken

sürüntü maddesi, kapakların açılması ile yıkanabildiğinden çakıl geçidine gerek yoktur.

Kapaklı regülatörlerin gövde haricindeki kısımlarının projelendirilmesinde (düşü havuzu,

sızdırmazlık yapıları, sualma yapısı, yardımcı yapılar) Bölüm 2.3.1`de belirtilen esaslar

geçerlidir.

3.3 TİROL TİPİ REGÜLATÖRLER

Esasen, sırtına ızgara ve kanal yerleştirilmiş bir tür dolu gövdeli regülatör olan tirol tipi

regülatörler, yaz aylarında çok küçük debileri zayiat vermeden alabilmeleri, büyük debileri

kolaylıkla mansaba geçirebilmeleri, taşkınlara karşı dayanıklı olmaları ve düşük maliyet,

inşaat ve işletme kolaylığı sağlamaları bakımından avantajlıdır. Ancak sualma debisi

değerinin sınırlı olması, ızgaraların bakım zorluğu ve yük kaybı oluşturması, buzlanma etkisi

gibi dezavantajları mevcuttur.

Projeci, tirol tipi regülatör projelerinde temel olarak;

- Regülatör Gövdesi,

- Gövde sırtında bir toplama (kronman) kanalı,

- Toplama kanalı üzerinde akım yönüne dik yönde yerleştirilen ve iri daneli katı maddelerin

toplama kanalı içerisine girmesini önleyen bir ızgara tertibatı,

- Toplama kanalından gelen suyun dinlendirildiği bir çökeltim havuzu(yan savak ve dip

tahliye düzenekleri ile birlikte)

- Yardımcı yapılar (derivasyon, batardo, çevre duvarı)

- Radye, anroşman

kısımlarına yönelik hesaplamaları yapar. Bu kapsamda yer alan çökeltim havuzu ve yardımcı

yapıları Bölüm 2.3.1.2 ve 2.3.1.3`deki esaslara göre projelendirir. Bu bölümde, tirol tipi

regülatörlerin yalnızca gövde, toplama kanalı ve ızgara kısımlarına ait projelendirme esasları

verilmiştir.

3.3.1 Regülatör Gövdesi

Gövde, yatak tabanıyla hemyüzey yapılabileceği gibi, eşik şeklinde talvegten bir miktar

yüksekte de düzenlenebilir. Gövde kret kotu; memba su kotu ve akarsu eğimi göz önüne

alınarak belirlenir, ızgara üzerinde katı madde yığılmasını azaltmak üzere, bu kotun talveg

kotunun altında kalmaması sağlanır. Gövdenin talvegten çok yüksekte olması durumunda;

gövde hacminin büyümesinden dolayı inşaat maliyeti artacak, ayrıca enerji seviyesi

yükselişinden dolayı gövdeden aşan su mansapta tehlikeli oyuntular meydana getirecektir.

Bu durumda mansapta düşü havuzu gibi önlemler düşünülür.

Gövde kret kotu genellikle yatak boyunca sabit alınır. Fakat yatağın geniş ve debinin az

olduğu hallerde ızgara maliyeti artacak, ayrıca kronman kanalına verilecek eğimden dolayı

gövde yüksekliği ve maliyetinde de artış meydana gelecektir. Böyle durumlarda gövde, yatak

en kesiti doğrultusunda değişken seviyeli olarak tasarlanabilir, gövde üzerinde oluşturulan

kıvrımlardakine benzer bir akımla sürüntü maddesinin en az olduğu kesime ızgara

yerleştirerek su alınabilir. Böylelikle yatakta düşük su kotlarında su yalnız alçak taraftan

savaklanacak, ızgara maliyeti, işletmesi ve temizliği açısından avantajlar sağlanacaktır.

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

10

Gövde temel derinliği en az 1.00-1.25 m olmalı, zeminin uygun olmadığı hallerde bu derinlik

arttırılmalıdır. Taşkın halinde büyük hızlar oluşması ve iri katı madde geçişi sebebiyle daima

aşındırıcı etkiye maruz kalan gövdede en az BS30 betonu kullanılır, gövde üzeri granit ve

benzeri sert taşlarla kaplanır veya betonarme gövde üzerine yapılacak dolgu betonu içine

yerleştirilecek profillere kaynaklanarak sabitlenmesi sağlanacak şekilde sac kaplama yapılır.

Granit taş kaplamada yüksek dozlu çimento harcı kullanılır, taş kaplanacak beton yüzeyler

pürüzlü bırakılarak, taşlar şaşırtmalı şekilde döşenir. Ancak gövde üzerinde ızgara

montajının yapılabilmesi için, ızgaraya yakın olan kısımlarda sac kaplama yapılır. Ayrıca

çevre duvarları da belli yüksekliğe kadar sac kaplama yapılır. Kaplamaya ilişkin detaylar

gösterilmelidir. Projeci, gövde üzerinde uygulanabilecek diğer kaplama ve koruma şekillerini

de irdelemelidir.

3.3.2 Izgaralar

Tirol tipi regülatörlerin en önemli elemanı olan ızgaralar, paslanmaz çelikten imal edilmelidir.

Izgaraların; istenilen miktarda suyu emniyetle toplama kanalına geçirebilmesi, stabil olması,

titreşimlere karşı duyarlı olmaması, üzerinden geçen sürüntü maddelerine karşı mukavim

olması, az yük kaybı oluşturması, akıma dik doğrultuda yerleştirilmemesi, kolay tıkanmaması

ve kolaylıkla temizlenebilmesi, münferit kayaların ızgaraya dinamik etkisinin göz önünde

bulundurulması gerekir.

Izgara üzerinden geçen katı maddelerin ızgarada tıkanma ve birikmeye yol açmadan

kolaylıkla mansaba geçebilmesi için, ızgara eğimi mümkün olduğunca yüksek -genellikle 10-

30° arasında- seçilir. Izgara memba kısmındaki gövde yüzeyinin de ızgara eğiminde

yapılması tercih edilir. Izgara kesitleri, iki çubuk arasındaki açıklık üst tarafta en az olacak

geometride seçilir. Projeci ızgaradaki akımın hidrolik hesabını yaparak, toplama kanalına

alınacak debi için gerekli ızgara boyunu, aralığını ve kesitini belirlemelidir. Izgara boyu için %

20 arttırılmış değer esas alınır. Ayrıca toplama kanalı genişliği ile de uyumlu olması gereken

ızgara boyunun, inşaat ve işletme açısından uygunluğu değerlendirilir. Izgara çubukları lama,

köşebent, menteşe ve ankraj demirleri ile teçhiz edilmeli, gövdeye montaj ve bağlantı

detayları verilmelidir.

3.3.3 Toplama(Kronman) Kanalı

Gövde içerisinde ızgara altında yer alan ve ızgaralardan giren suyu toplayarak çökeltim

havuzuna aktaran toplama kanalı tabanına, ızgaralardan düşen kum ve çakılı

sürükleyebilecek su hızını sağlayacak yeterlilikte, 0.05 mertebesinde eğim verilir. Statik

yönden ve suyun kanal içerisine akışı bakımından, kanalın memba tarafındaki kenarının

genellikle 50-60°lik açı veya 2D/1Y şevli yapılması tercih edilir. Projeci, kanaldaki akımın

hidrolik hesabını yaparak, inşaat ve işletme yönünden uygulanabilir özellikte kanal genişliği

ve derinliğini belirler. Kanal derinliğinde, bir miktar hava ve kabarma payı da (tercihen 20-60

cm) hesaba katılır. Kanal sonunda sürgülü kapak yer almalıdır.

3.3.4 Çökeltim Havuzu, Taşkın ve Tahliye Yapıları

Tirol tipi regülatörlerde, toplama kanalından sonra diğer regülatör tiplerinde olduğu gibi

çökeltim havuzu, dip tahliye, taşkın savağı ve iletim hattı prizi gibi düzenekler bulunur ve bu

kısımlar Bölüm 2.3.1.2 çökeltim havuzu kısmında belirtilen esaslar doğrultusunda

projelendirilir. Tirol Regülatörün gerekli yerlerine denetleme ve temizlik amaçlı kapaklar

konulmalı, kapaklar kaldırma tertibatlı ve su sızdırmaz olmalı, paslanmaz çelik malzemeden

imal edilmelidir.

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

11

3.3.5 Radye, Anroşman

Sakin rejimli olmayan vahşi derelerde, gövdenin memba ve mansap kısmında radye

yapılarak taban korunmalıdır. Gövdenin talvegten yüksekliğinin 0.50-0.60 m`ye kadar olması

durumunda mansap radyesi uzunluğu minimum 2.00-3.00 m, kalınlığı minimum 0.50 m alınır,

gövde yüksekliği 0.60 m`yi aştığında, düşü havuzu yapılarak, Bölüm 2.3.1.1`deki düşü

havuzu esaslarına göre boyutlandırılır. Radye kısımlar gövdeden dilatasyonla ayrılır, üzeri

gövdede olduğu gibi granit taşla veya sac kaplama ile kaplanır. Radye bitimlerinde 0.5-0.60

m genişlik ve en az 1.00-1.25 m derinlikte beton brit atılır, ayrıca 0.60-0.75 m kalınlık ve en

az 2.50-3.00 m uzunluğunda anroşman yapılır.

Dere sakin rejimli ise, taşınan katı maddeler çok büyük boyutlu değilse ve kret yüksekliği

0.60 m`den düşük ise radye yapılmasına gerek yoktur. Radye yerine 2.00-3.00 m

uzunluğunda anroşman yapılarak gerekli koruma sağlanır. Ayrıca, sağlam kayadan oluşan

yataklarda da radye yapılmasına gerek yoktur.

3.4 DİĞER REGÜLATÖR TİPLERİ

En sık uygulama bulan tipler olan dolu gövdeli, kapaklı ve tirol tipi regülatörlerin dışındaki

regülatör tipleri de gerekli hallerde tercih edilebilir.

3.4.1 Karma Regülatörler

Dolu gövde üzeri kapaklı şekilde düzenlenen bu tip regülatörlerde, dolu gövde yüksekliği

ihtiyaca göre belirlenerek, kret kotu üzerindeki suların denetimi kapaklarla sağlanır.

Projeci karma regülatörlerde; dolu gövde uzunluğunu, yüksekliğini, kapakların ve orta

ayakların tipini, sayısını, boyutunu, çakıl geçidi sayısını, tipini, boyutunu yapacağı hidrolik

hesaplarla belirleyerek, düşü havuzu, sualma yapısı ve yardımcı yapıları kısımlarını önceki

bölümlerde belirtilen esasları dikkate alarak projelendirir.

3.4.2 Lastik Savaklı Regülatörler

Geniş ve yayvan akarsu yataklarında, büyük taşkın debilerine maruz kalan akarsuların

üzerinde, minimum ve maksimum debiler arasındaki farkın büyük olduğu hallerde, yoğun

rüsup ve sürüntü malzemesi taşıyan akarsularda, akarsuların denize döküldüğü yerlerde

yatakların doğal şartlarını koruyacak manüel ve/veya otomatik işletme imkanı sağlayabilen

lastik savaklı regülatörleri tercih edilebilir.

Manuel veya otomatik işletme imkanı sağlayabilen bu tip regülatörlerde; lastik savak kret

açıklığı ve yüksekliği, orta ayak, çakıl geçidi, düşü havuzu, sualma yapısı, v.b yapı

karakteristikleri ile ankraj sistemi, yapılacak hidrolik hesaplarla belirlenir.

4 REGÜLATÖR YERİ VE TİPİNİN SEÇİMİ

Regülatörlerin fonksiyonlarını tam olarak yerine getirebilmeleri için, proje çalışmalarında

dikkat edilecek en önemli nokta, yapının akarsu üzerinde inşa edileceği yere ve bu yere

uygun olan tipe doğru karar verilmesidir. Projeci; yapı tipi ve yerine yönelik alternatifleri

değerlendirerek, teknik ve ekonomik yönden en uygun çözümü aşağıdaki parametre ve temel

yaklaşımları göz önünde bulundurarak belirlemelidir.

4.1 TABAN MORFOLOJİSİ

Akarsuya dışarıdan yapılacak müdahalelerin, akarsu tabanında hareket eden sürüntü

maddesi ile askıdaki sürüntü maddesi davranışına ve akımın hidroliğine etkisi

değerlendirilmelidir.

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

12

Akarsu tabanı ve eğimi taşkın zamanları haricinde uzun dönemde değişmeyip sabit kalan,

taban ve kıyı malzemesi farklı özellik göstermeyen ve membaya eğilimli seyrek kum bantları

görülen denge kesimlerinde kabartmalı (dolu gövdeli, kapaklı) tipte regülatör

yapılmamalıdır. Aksi halde taşınan sürüntü maddesinin bir bölümü membada kalacak, bu

sebeple mansapta erozyon oluşacaktır. Bu kesimlerde Tirol tipi regülatörler tercih edilebilir.

Yatak profilinde zamanla yükselme meydana gelen, taban malzemesi kıyı malzemesine göre

ince olan, sık kum ve çakıl bantları, kıyı yıkılmaları, taban ve kıyıda sürekli yığılım ile yer altı

su seviyesinde yükselme gözlenen ve menderesli özellik gösteren alüvyon kesimlerinde

kabartmalı regülatör yapmaktan kaçınılmalıdır. Alüvyon kesiminde bu tür regülatörün

yapılması durumunda, zaten mevcut olan yığılma eğilimi membada daha da artacak ve

gövde arkası kısa sürede çökelen malzeme ile dolacaktır. Böyle bir yerden kabartmalı

regülatörle su alınması zorunlu ise, akarsu düzenlemesi yapılmalıdır. Ancak yatak eğiminin

birden büyüdüğü yerlerin hemen altı, çok müsait bir sualma yeri teşkil eder. Çünkü yığıntı,

tesis yerinin yukarısında kalacak ve tesis emniyetli olacaktır.

Yatakta oyulma ve derinleşmeler meydana gelen, mansaba doğru kum ve çakıl bantları

görülen, genellikle kıyıda malzemenin müsaade ettiği şev açısından daha dik şevler oluşan,

doğrusal yataklarda kıyı yıkılmaları, şev kaymaları, stabilite problemleri ve civar yer altı suyu

seviyesinde alçalma gözlenen erozyon kesimlerinde, kabartmalı tipte regülatör yapıldığında

membada erozyon azalır, hatta tamamen ortadan kalkabilir. Mansapta membadan gelen

malzeme azaldığı için zaten mevcut olan erozyon eğilimi daha da artar ancak, gövde eşik

görevi görerek taban aşınmasına mani olur. Dolayısıyla bu kesimler, dolu gövdeli regülatör

yapmak için oldukça uygundur. Ancak tesis temelleri projelendirilirken taban aşınmaları

dikkate alınmalı, temel derinliği diğer kesimlere oranla daha fazla olmalıdır.

Tabanı kaya ve bloklardan oluşan, kıyıya göre daha iri görünümlü taban malzemesi görülen,

taban seviyesi değişmeyen, seyrek ve sabit kum ve çakıl bantları gözlenen yüksek eğimdeki

gizli erozyon kesimleri, sualma yönünden çok uygun olup, bu kesimlerde kabartmalı

regülatörler tercih edilmelidir.

4.2 AKARSU GEOMETRİSİ

Akarsuyun planda gidişi, doğrusal ya da menderesli oluşu, eğimi ve genişliği regülatör tipi ve

yerinin seçiminde katı maddesiz sualma bakımından önemli rol oynar.

Ø Kıvrımlı / Menderesli Yataklar

Kıvrımlarda, (özellikle merkez açısı > 30°) yapılan regülatörlerde, sualma yapısı ağzı kıvrımın

dış tarafında, kıvrımın sona erdiği kesimde yapılarak katı maddesiz sualma şartları

sağlanmalıdır. İletim hattı kıvrımın iç tarafında olsa bile, sualma yapısı yine kıvrımın dış

tarafına yerleştirilir ve alınan su iç sahile nakledilir.

Ø Doğrusal Yataklar

Akarsuda doğal bir kıvrımın olmadığı doğrusal yataklarda yapılacak kabartmalı

regülatörlerde, en küçük tabii engellerden yararlanılarak, mahmuz ve kılavuz seddeleri

yaparak, yapay dış kurp oluşturulmalı, sualma yapısı yine kurbun dış tarafına

yerleştirilmelidir. Akım dağılımının düzgün olması ve spiral akımların oluşmaması nedeniyle

bu tür yataklarda tirol tipi regülatörler oldukça uygundur.

Ø Örgülenmiş Akarsular

Mümkün olduğunca akarsuların bu türlerinden su alınmamalıdır. Çok zorunlu durumlarda

eşiksiz Tirol Tipi sualma yapısı uygulanabilir. Kabartmalı sualmak, ancak sualma debisinin

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

13

büyük olduğu durumlarda yandan ve karşıdan alışlı sualma yapılarının membada akım

düzenleyici yapılarla birlikte düzenlenmesi ile mümkündür.

Ø Akarsu Eğimi

Çok büyük eğimli (I > 0.1) akarsu kesimleri; vahşi dere karakteristiğinde akarsular olup, çok

miktarda katı madde taşıdıkları için, kabartmalı tür regülatörlere uygun olmayıp, bu

kesimlerde Tirol Tipi regülatör tercih edilmelidir. Büyük eğimli (0.01<I<0.1) akarsu kesimleri;

dağ akarsuları olup, dolu gövdeli, kapaklı ve tirol olmak üzere üç tür regülatör için de

uygundur. Orta eğimli (0.001<I<0.01) akarsu kesimleri; kabartmalı regülatörler için uygundur.

Düşük eğimli (0.0001<I<0.001) akarsu kesimlerinde; taşınan sürüntü maddesi ince daneli

olduğundan tüm kabartmalı regülatörler, yönlendirici yapılar ile birlikte uygulanmalıdır. Çok

düşük eğimli (I<0.0001) akarsu kesimleri; pompaj dışında diğer türdeki regülatörlerle su

temininde uygulanmamalıdır.

Ø Akarsu Genişliği

Genişliğin küçük olduğu (B<50 m) akarsular, her tür regülatör yapısı için uygundur. Orta

genişlikteki (50m<B<500 m) akarsularda kabartmalı olarak dolu gövdeli, kapaklı ve tirol tipi

regülatör yapıları yapılabilir. Genişliğin büyük olduğu (B>500 m) akarsularda ise kabartmalı

sistemler ekonomik olamayacağı için, kabartmasız regülatörler tercih edilmelidir.

4.3 REGÜLATÖR TİPİ

Genellikle taban eğimi düşük (binde aşamasında), yatağı yayvan olmayan vadilerdeki dar ve

derin akarsu yataklarında, sürüntü maddesinin az ve boyutlarının küçük, yüzer malzemenin

çok olduğu kesimlerde, debinin az değişken ve zeminin sağlam olduğu hallerde ve işletme

personeli istihdam edilemeyen durumlarda dolu gövdeli regülatörler tercih edilir.

Akarsuların memba kesimleri ile taban eğiminin yüksek (yüzde aşamasında), sürüntü

maddesinin çok ve boyutlarının büyük olduğu geniş ve yayvan dağlık bölge akarsularında,

zeminin sağlam olmadığı, debinin çok değişken olduğu hallerde kapaklı regülatörler tercih

edilir.

Eğimin yüksek (0.01-0.02`den büyük), akımın hızlı ve menderesin az olduğu vahşi derelerde,

iri daneli sediment taşıyan dağ akarsularında, kabartma yüksekliğinin azaltılması gereken ve

erozyonun çok olduğu yerlerde akarsu Tirol Tipi Regülatörler tercih edilir. Bu tür regülatörler,

topografik durumun en gayri müsait olduğu vahşi derelerde dahi kolaylıkla yapılabilmekte,

membada önemli bir kabarma meydana getirmemekte, kabartma yapılarına kıyasla gövde

yükseklikleri fazla olmadığı için büyük taşkınlarda su ve sedimentin tahrip edici etkilerine

karşı koyabilmektedir. Ancak ızgara aralığından daha küçük çaplı danelerin, yapıya girişine

engel olunamadığından, çok ince daneli akarsu yataklarında tabandan su almak uygun

değildir.

Özellikle taşkında büyük kabarma seviyelerinin önlenmesi veya membada bir enerji santrali

var ise kuyruk suyu seviyesinin korunması gereken durumlarda karma regülatörler (dolu

gövde üzeri kapaklı) tercih edilir.

Geniş ve yayvan akarsu yataklarında, büyük taşkın debilerine maruz kalan akarsular

üzerinde, minimum ve maksimum debiler arasındaki farkın büyük olduğu hallerde, katı

madde taşınımının yoğun olduğu akarsularda, akarsuların denize döküldüğü yerlerde lastik

savaklı regülatörler tercih edilir.

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

14

5 REGÜLATÖR PROJESİ ETAPLARINDA İSTENEN ÇALIŞMALAR

Projecinin, regülatör yapısı projesi kapsamında hazırlaması gereken hesap, rapor, çizim v.b

dokümanlar etaplara göre bu bölümde belirtilmiştir.

5.1 ÖN PROJE VE JEOLOJİK-JEOTEKNİK ÖN ETÜT

5.1.1 Ön Proje

Projeci, bu etapta hazırlayacağı ön proje raporunun regülatör ile ilgili kısmında;

- Projelendirilecek regülatör tipinin ve yerinin belirlenmesine yönelik değerlendirmeleri,

- En uygun alternatif ve seçim gerekçelerini,

- Regülatörün yapılacağı akarsu yatağının genel özelliklerini,

- Taban ve yamaçların fiziki durumunu,

- Taşınan sedimentin miktarı ve niteliğine yönelik gözlem ve ölçümleri,

- Taşkın özelliklerini,

- İnşaat ve derivasyon şartlarını,

- Çevre arazi ve yerleşim alanlarının konumunu,

- Servis yolu ihtiyacını,

- Varsa bölgedeki mevcut regülatör yapıları ve durumunu

tanımlamalı ve regülatör projesi için gerekli her tür gözlem verilerini ve ölçüm sonuçlarını

ortaya koymalıdır.

Bu etapta ayrıca, 1/25000 ölçekli harita üzerinde regülatör yeri ve havza drenaj alanı

gösterilmelidir. Akarsuyun 2.33, 5, 10, 25, 50 ve 100 yıllık taşkın debileri; varsa ölçüm

istasyonu verilerinden, yeterince akım ölçümü bulunmadığı durumlarda ise havza planı ve

yağış değerlerinden yararlanılarak amprik metotlarla hesaplanır. Söz konusu hesap metodu,

havza karakteristikleri ve büyüklüğüne uygun olarak seçilmelidir.

5.1.2 Jeolojik-Jeoteknik Ön Etüt

Projeci, jeolojik-jeoteknik ön etüt raporunda regülatör ile ilgili olarak;

- Regülatör alanında taban ve yamaçların genel jeolojik ve jeoteknik özelliklerini,

- Olası zemin problemleri ve çözüm önerilerini,

- Jeoteknik etüt aşamasında regülatör alanında sondaj/araştırma çukuru açılmasının

gerekip gerekmediği, açılacak ise muhtemel sondaj/araştırma çukuru lokasyon ve adedini

belirtmelidir.

5.2 ARAZİ ÇALIŞMALARI

Bu etapta, regülatör alanında harita ölçümleri yapılarak, yapı çevresini de kapsayacak

şekilde 1/200 ölçekli plankote çıkarılır. İdarenin gerekli görmesi halinde daha küçük ölçekli

plankote alınır. Yatak profili ve boyuna eğiminin en doğru şekilde belirlenebileceği sıklıkta

dere talveg kotları ölçülmelidir.

Ayrıca, mimari etapta derenin mansap anahtar eğrisi hesabında kullanılmak üzere doğal

yatak üzerinden en kesitler çıkarılır. En kesitlerin 1 adedi regülatör aksından, 1 adedi

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

15

regülatör membaından, diğerleri (en az 5 adet) ise 50-100 m aralıklarla mansaptan alınır.

Kabartmalı tipteki regülatörlerde, memba kabarma eğrisinin çıkarılması için, regülatör

memba kısmında da 50-100 m aralıklı en az 5 en kesit alınır.

Plankote paftasında regülatör aksı, servis yolları ve yatak üzerinde yer alan mevcut sanat

yapıları (köprü, menfez v.b) ve doğal yatak en kesit yerleri de göstermelidir.

5.3 JEOTEKNİK ETÜT

Jeoteknik etüt etabında regülatörle ilgili olarak aşağıdaki çalışmalar yapılır.

- Ön etüt aşamasında regülatör alanında sondaj/araştırma çukuru açılması gerektiği

belirlenmiş ise, özel şartnamede öngörüldüğü şekilde sondaj/araştırma çukuru açılır.

- Regülatör gövdesi ve sualma yapısının oturacağı zemine ait jeoteknik parametreler (cins,

nitelik, taşıma gücü, kohezyon, içsel sürtünme açısı, birim hacim ağırlığı, Lane katsayısı

ve İdarenin isteyeceği diğer değerler) tanımlanır.

- Yamaçların düzenlenmesinde, derivasyon kanalı kazısında, batardo sedde dolgusunda

ve temel kazısında uygulanacak şev oranları belirlenir.

- Regülatör alanındaki zemin problemleri tespit edilerek, zemin ıslahı, temel derinliği ve

iksa tedbirleri v.b. hususlarda öneriler getirilir.

5.4 PROJE RAPORU VE MİMARİ PROJELER

5.4.1 Regülatör Projesi Açıklama Raporu

Bu raporda, ön proje raporunda belirtilen hususlara ek olarak, uygulanacak yapı tipinin

özellikleri ve kısımlarıyla ilgili açıklamalar ve tüm proje hesapları yer almalıdır.

Raporda yer alması gereken başlıca hidrolik ve statik hesaplar aşağıda belirtilmiştir:

Hidrolik Hesaplar:

- Mansap Anahtar Eğrisi ve Su Yüzü Hattı Hesabı, kabartmalı tiplerde memba kabarma

eğrisi ve hesabı

(1/200 - 1/100 ölçekli doğal yatak en kesitleri, Su Yüzü Profilleri, Kd eğrileri, anahtar

eğrileri (logaritmik) rapora eklenecektir)

- Regülatör Gövdesi Hidrolik Hesabı

(Bölüm 3`de belirtilen dolu gövde, kapak tertibatı, çakıl geçidi, düşü havuzu v.b kısımlara

ait hesaplar, ayrıca Tirol tipinde bunlara ek olarak ızgara ve toplama kanalı hidrolik

hesabı)

- Sualma Yapısı Hidrolik Hesabı

(kapak, orta ayak, dalgıç perde, ızgara, eşik, çökeltim havuzu, yan savak v.b kısımların

hidrolik hesapları)

- Derivasyon kanalı, batardo ve çevre duvar boyutlandırmasına ait hidrolik hesaplar

- Stabilite tahkikleri, (Depremsiz ve depremli duruma göre; hiç su gelmemesi ve

maksimum su gelmesi halinde gövdenin sızma, kayma, devrilme ve zemin gerilmesi

tahkikleri; düşü havuzu ve radyelerin kayma ve yüzme tahkikleri; düşü havuzu duvarı ve

çevre duvarlarının devrilme, kayma ve zemin gerilmesi tahkikleri ile orta ayakların

devrilme tahkikleri v.b)

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

16

5.4.2 Regülatör Plan, Kesit ve Detayları

- Genel Durum Planı (mevcut ve planlanan tüm tesisler işlenmelidir, 1/25000)

- Regülatör genel yerleşim planı (1/200-1/500)

- Regülatör planı (gövde ve sualma yapısı elemanları, servis köprüsü, yürüme platformu,

anroşman, çevre duvarları gösterilmeli, derzler belirtilmelidir, 1/100- 1/50)

- Regülatör gövdesi, düşü havuzu, çakıl geçidi ve sualma yapısı kısımlarına ait en ve boy

kesitleri, 1/100- 1/50)

- Regülatör inşaat planı (derivasyon ve batardo planı, 1/100- 1/50)

- Derivasyon kanalı boykesiti (1/100- 1/50), en kesitler /1/20)

- Batardo boykesiti (1/100- 1/50), tip en kesit (1/20)

- Varsa servis köprüsü ve orta ayak plan ve kesitleri (1/20)

- Servis yolu plan, profil ve en kesitleri, kübaj tablosu

- Varsa balık geçidi plan ve kesiti (1/100- 1/50)

- Yürüme platformu ve korkuluk detayı (1/20)

- Çevre duvarı tip en kesit detayı (1/20)

- Varsa yaklaşım seddeleri detayı(1/20)

- Tirol tipi için ızgara detayları(boyutları ve yapıya birleşimi gösteren ankraj detayları)

- Kaplama detayları (gövde ve radye üzeri taş veya sac kaplama detayı, anroşman detayı,

varsa kıyı tahkimat detayı)

- İnşaat derz detayı ve su tutucu pvc conta detayı

- Himaye çiti tip projesi (gerekmesi halinde)

- İdare`ce gerekli görülen diğer yapı ve imalatlara ait detaylar (1/20,1/10,1/5)

5.5 MEKANİK, ELEKTRİK VE BETONARME PROJELERİ

Mekanik Proje etabında, regülatör projesinde kullanılan tüm el kumandalı, elektrikli, hidrolik,

yarı otomatik ve otomatik kapaklara ve kapak kaldırma tertibatına ait hesaplar ve çizimler

verilir. Kapak projelerinde DSİ kapak projeleri hesap esasları ve "İller Bankası İçmesuyu

Arıtma Tesisi Mekanik Ekipman Şartnamesi" dikkate alınmalıdır. Ayrıca regülatördeki kaba

ve ince ızgaraların detayları da bu etapta verilir.

Elektrik projeleri etabında; regülatör alanına enerji temini gerektiği durumlarda (kapaklı

regülatörler, elektrikli-otomatik kapaklar) enerji alım noktası ile regülatör arasında trafo Enerji

Nakil Hattı Projesi hazırlanır.

Statik-Betonarme Proje etabında regülatör projesi ile ilgili olarak "Betonarme Projelerinin

Hazırlanmasına ait Teknik Şartname" esasları dikkate alınarak;

- Regülatör temel kazı plan ve kesitleri,

- Regülatör gövdesi ve sualma yapısı kısımlarına ait statik hesaplar ve B.A projeleri

- Varsa servis köprüsü ve merdivenlerin statik hesap ve projeleri,

- Varsa orta ayaklara ait statik hesap ve B.A projeler

- Yürüme Platformu statik hesap ve projesi,

- Varsa İstinat duvarı statik hesabı ve B.A projesi

SU ALMA YAPILARI PROJESİ TEKNİK ŞARTNAMESİ

17

- Dalgıç perde statik hesabı,

- Kapak kaldırma tertibatları ve kapaklara ait statik hesaplar (DSİ kapak projeleri hesap

esaslarına göre)

verilir.

Gerekli görülmesi halinde, bu projelere ilave olarak İdare`nin isteyeceği diğer hesap ve

çizimler hazırlanır.

5.6 ORJİNALLER, METRAJ KEŞİF

Bu etaba kadar İdare`ce tasdik edilmiş Regülatör Projesi ve raporları son değişiklikler

yapılmış ve onanma şartları yerine getirilmiş olarak, orjinallere işlenip çoğaltılarak, cd

kopyaları verilir.

Proje karakteristik cetvelinde, regülatör projesine ilişkin temel veriler (su kaynağı, konumu,

adedi, tipi, debisi) belirtilir.

Regülatörün tüm kısımlarına ait metrajlar ve keşifler de bu etapta hazırlanır. Nakliyeye esas

malzemenin miktarları genel malzeme ihtiyaç cetvelinde belirtilir. Mekanik ve elektrik özel

ekipman tarifleri verilir. Projeci ayrıca, bu etapta regülatör yapısına yönelik "İşletme El

Kitabı"nı ve tesis yapımında dış kredi kullanılması durumu için İngilizce proje teklif raporunu

hazırlar.